حجتالاسلام ابراهیم رئیسی، رئیسجمهور کشورمان در سفر به دوشنبه بهمنظور شرکت در بیست و یکمین نشست سران سازمان همکاری شانگهای، علاوه بر طرح موضوعات راهبردی برای عضویت دائم ایران در این سازمان، در حاشیه این نشست دیدارهای مهمی را با کشورهای عضو این سازمان برگزار کرد. یکی از مهمترین دیدارها در این زمینه با شوکت میرضیایف، رئیسجمهور ازبکستان انجام گرفت. در این دیدار آقای رئیسی ضمن تبریک سیامین سالگرد استقلال جمهوری ازبکستان، خواستار توسعه بیشازپیش مناسبات دوجانبه، بهویژه در حوزه اقتصادی شد. در همین حال آقای میرضیایف، رئیسجمهور ازبکستان نیز خواستار گسترش روابط دوجانبه تهران و تاشکند شد.
این دیدار مهم در حالی صورت میگیرد که روابط ایران و ازبکستان از سال 2017 روند رو به رشدی را تجربه کرده است. دیدارهای روسای جمهور و وزرای امور خارجه دو کشور در حاشیه اجلاسهای گوناگون به طرز بیسابقهای افزایش یافته و همکاری و همگرایی دو کشور در موضوعات بینالمللی نظیر بحرانِ افغانستان نیز بهصورت کیفیتری ارتقاءیافته است. مبادلات تجاری و اقتصادی دو کشور نیز در کنار این اراده سیاسی توسعه قابلتوجهی یافته است. بخش مهمی از این روند رو به رشد روابط مرهون گرایشهای جدید در سیاست خارجی دولت ازبکستان بوده است. با به قدرت رسیدن آقای شوکت میرضیایف، اصلاحات گستردهای در حوزه سیاست داخلی و خارجی ازبکستان به وجود آمده است. در سطح داخلی مهمترین برونداد این اصلاحات رشد اقتصادی قابلتوجه ازبکستان و نیز افزایش سرعت توسعه این کشور بوده است. در سطح خارجی اما حلوفصل اختلافات با همسایگان و توسعه مناسبات با کشورهای اسلامی یکی از مهمترین وجوه آن به شمار میرود. در بستر این نگاهِ جدید در دولت ازبکستان، روابط با جمهوری اسلامی ایران نیز ارتقاء قابلتوجهی یافته است.
بااینحال یکی از موضوعاتی که مانع از توسعه کمی و کیفی این روابط با سرعتی بیشتر گردید، تمرکز ویژه سیاست خارجی ایران بر توسعه مناسبات با کشورهای غربی و حفظ برجام بوده است. توان و انرژی مضاعفی که حفظ و احیاء برجام با کارشکنیهای ایالات متحده آمریکا از دستگاه دیپلماسی و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران گرفت، مانع از آن شد که توسعه مناسبات با کشورهای حوزه همسایگی صورت پذیرد. کاهش مبادلات تجاری ایران با کشورهای آسیای مرکزی از 2 میلیارد دلار در سال 1392 به کمتر از 700 میلیون دلار در سال 1399 خود نشانه مهمی از این روند است.
به هر ترتیب اما روی کار آمدن حجتالاسلام رئیسی در دولت سیزدهم نشان از یک تحول جدی در دکترین سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران دارد. آقای رئیسی هم در برنامههای انتخاباتی خود و هم در سخنرانیهای بعد از ریاست جمهوری بهطور ویژه بر اولویت همسایگان و حوزه همسایگی جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی تأکید کردهاند. آقای امیرعبداللهیان، وزیر جدید امور خارجه کشور نیز حتی پیش از انتصاب به این سمت در تیر ماه سال جاری در صفحه شخصی خود تصریح کرده بودند که «در نگاه دکتر رئیسی، سیاست خارجی متوازن، روابط فعال و پویا با شرق و غرب عالم و نگاه ویژه به همه همسایگان و آسیا اولویت سیاست خارجی است». آقای امیرعبداللهیان حتی در ارائه طرحهای خود برای تصدی پست وزارت امور خارجه در مجلس شورای اسلامی نیز تأکید کردند که «همسایگان و کشورهای آسیایی» اولویت اول سیاست خارجی ایران در دوره وزارت ایشان خواهد شود. در چنین بستری انتظار میرود که روابط ایران و ازبکستان به عنوان دو کشور مسلمان با پیشینه و تاریخ مشترک و اشتراکات فرهنگی و زبانی گسترده بیشازپیش توسعه یابد. در این چارچوب انتظار میرود مهمترین محورهای توسعه مناسبات دو کشور در حوزههای اقتصادی، سیاسی و امنیتی صورت پذیرد.
توسعه مبادلات اقتصادی: بر اساس آمارهای منتشر شده توسط سازمان توسعه تجارت ایران، در سال 1395 مجموع مبادلات تجاری ایران و ازبکستان حدود 270 میلیون دلار بوده که در سال 1398 این رقم با رشدی چشمگیر به رقم 384 میلیون دلار رسیده است. در سال 1399 و تحت تأثیر شیوع بیماری کرونا، رکود در اقتصاد جهانی و بسته شدن مرزهای زمینی ترکمنستان مبادلات تجاری دو کشور کاهش محسوسی یافت. بااینحال مبادلات تجاری 230 میلیون دلاری دو کشور در 6 ماه نخست سال 1400 نشان از عزم دو کشور برای توسعه بیشازپیش مبادلات تجاری دارد. ایران و ازبکستان همچنین یک موافقتنامه تجارت ترجیحی را نیز به امضا رساندهاند که در بهمن ماه سال 1399 اجرایی شده است. همچنین ازبکستان به عنوان یک عضو ناظر اتحادیه اقتصادی اوراسیا در آمده که باتوجه به تفاهمنامه تجارت آزاد ایران با این اتحادیه، میتوان فرصتهایی را نیز در این چارچوب برای دو کشور بر شمرد. ازبکستان همچنین عضوی از سازمان همکاری اقتصادی (اکو) است که در چارچوب آن نیز فرصتهای بسیار زیادی بین دو کشور وجود دارد. ایران همچنین یک مسیر بسیار مناسب برای دسترسی ازبکستان به آبهای آزاد در خلیج فارس و دریای عمان و همچنین دسترسی به بازارهای ترکیه و کشورهای عربی محسوب میشود. دو کشور همچنین فرصتهای بسیار مناسبی در افغانستان برای توسعه کریدور ترانس افغان با تکمیل اتصال ریلی شهر مزار شریف به هرات پیش رو دارند. ازبکستان همچنین پیش از این علاقهمندی خود را به کریدور بینالمللی شمال-جنوب که با همکاری ایران، هند و روسیه در دست توسعه میباشد اعلام کرده است. در دولت سیزدهم انتظار میرود علاوه بر رفع موانع تجارت دوجانبه و ارائه بستههای تشویقی برای تسهیل مبادلات تجاری، در حوزه توسعه پروژههای بینالمللی و سرمایهگذاری مشترک با ازبکستان اقدامات قابلتوجهی صورت بگیرد.
همکاریهای امنیتی: افغانستان به عنوان یک همسایه مشترک مهمترین حوزه منافع مشترک امنیتی ایران و ازبکستان است. هر دو کشور بهطور ویژه خواستار ثبات و امنیت در افغانستان هستند و در این چارچوب نیز ایدههای نزدیکی را به اشتراک میگذارند. ایران از ابتدای آغاز دور جدید گفتوگوهای صلح از میانجیگری ازبکستان حمایت کرده و روندهای مؤثر و سودمندی از مشورتهای دوجانبه بین دو کشور آغاز شده است. در این چارچوب عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای که ازبکستان نیز عضو آن است میتواند بسیار حائز اهمیت باشد. همچنین ریاست دورهای ازبکستان در سازمان همکاری شانگهای برای سال آینده نیز میتواند تسهیلگر فرایند عضویت دائم ایران در این سازمان باشد. تهران و تاشکند همچنین از طریق گفتوگو با طالبان و اجرای پروژههای توسعهای میتوانند نسبت به پیشگیری از ناامنی، افراطگرایی و ناامنی در افغانستان همکاری مؤثری داشته باشند. همچنین در سطح دوجانبه نیز باتوجه به برنامههای گسترده دولت آقای میرضیایف برای نوسازی زیرساختهای نظامی ازبکستان و نیز لغو تحریمهای تسلیحاتی ایران فرصتهای بیبدیلی پیشروی دو کشور قرار دارد.
حوزه سیاسی: در حوزه سیاسی اگرچه مناسبات سالهای اخیر گرم و رو به رشد بوده است، اما کماکان جای خالی سفر روسای جمهور دو کشور به تاشکند و تهران برای شکستن طلسم دیدارهای دوجانبه بهطور محسوسی نمایان است. این موضوع بهویژه باتوجه به ناهماهنگی به وجود آمده در اعلان سفر سال 2018 حجتالاسلام روحانی به تاشکند از طریق رسانهها و تکذیب آن از سوی وزارت امور خارجه ازبکستان برای توسعه مناسبات سیاسی بسیار حائز اهمیت است. انتظار میرود با دیدار اخیر روسای جمهور دو کشور، این روند از مناسبات سیاسی نیز بیشازپیش تقویت شود. تهران و تاشکند همچنین مذاکرات نزدیک و منظممی را در حوزه مشورتهای سیاسی تجربه کردهاند که تداوم آنها میتواند تسهیلگر مبادلات تجاری و اقتصادی شود.
حوزه فرهنگی: فرهنگ عمیقترین حوزه اشتراکات ایران و ازبکستان محسوب میشود. توسعه و تقویت رویدادهای فرهنگی و هنری بهویژه با اتکای به شخصیتها و مشاهیر مشترک دو کشور با چهرههایی نظیر امیر علیشیر نوایی میتواند زمینههای مفاهمه بیشتر را بین دو کشور فراهم آورد. همچنین ایران و ازبکستان در زمینه مبادلات علمی نظیر پذیرش دانشجو و استاد تاکنون عملکرد ضعیفی از خود نشان دادهاند و با تقویت دیپلماسی علمی دوجانبه میتوان به دستاوردهای ارزشمندی دست یافت. این موضوع بهویژه در زمینه تبادل تجربیات در مقابله با بیماری کرونا و حوزههایی نظیر تولید داروهای مشترک و تکنولوژیهای پزشکی ابعاد گستردهای مییابد. در حوزه سینما و تلویزیون نیز دو کشور برپایه فرهنگ و تاریخ مشترک میتوانند آثار فاخر و ارزشمندی را با محوریت شهرهای سمرقند و بخارا و بهویژه احیاء فرهنگی جاده ابریشم تولید کنند. احیاء مجدد نشستهای کشورهای حوزه عید نوروز که ازبکستان نیز یکی از مهمترین اعضای آن محسوب میشود نیز میتواند زمینههای مشترک زیادی را فراهم آورد. در حوزه رسانه و ارتباطات نخبگانی هم دو کشور میبایست تلاشهای جدیتری برای برقراری آشنایی متقابل انجام دهند. دعوت از کارشناسان، چهرههای فرهنگی و هنری، خبرنگاران، اینفلونسرها و … به دو کشور ایدهای است که برای آشنایی دو طرف میبایست از سوی تهران و تاشکند مورد توجه قرار بگیرد.
بااینحال گردشگری را میتوان جدیترین و پرظرفیتترین حوزه مبادلات فرهنگی دو کشور در نظر گرفت. شهرهای سمرقند، بخارا، خیوه و … از جمله مقاصد نوستالژیک ایرانیان بوده که سفر به آنها جزو آرزوهای هر ایرانی محسوب میشود. همچنین در حوزه گردشگری زیارتی نیز آرامگاههای چهرههای بزرگ صوفیه در ازبکستان و نیز برخی موارد مشابه در ایران نظیر حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد و برخی بزرگان صوفیه در شاهرود، مشهد و شهرهای دیگر میتواند مورد توجه گردشگران ازبکستان قرار بگیرد. همچنین شهرهایی همچون اصفهان، یزد و شیراز نیز بخشی از خاطره تاریخ مردم ازبکستان محسوب میشود که میتواند مقصدی جذاب به شمار برود. این امر اما مستلزم ارائه تسهیلات ویژه در زمینه صدور روادید و نیز کاهش هزینههای گردشگری برای شهروندان دو کشور است. در حال حاضر سفر به ازبکستان هزینهای 4 برابر بیشتر از سفر به ترکیه، ارمنستان، امارات و … برای شهروندان ایرانی در بر دارد که خود مستلزم رسیدگی جدی است.
فرجام
ایران و ازبکستان در آستانه یک دوره طلایی برای توسعه مناسبات قرار دارند. باتوجه به برنامههای اصلاحی گسترده و رشد قابلتوجه ازبکستان در حوزههای مختلف انتظار میرود آقای میرضیایف پیروز انتخابات پیشرو در ماه اکتبر در ازبکستان شوند و برای یک دوره 5 ساله دیگر تداوم سریعتر روندهای فعلی را در این کشور رقم بزنند. در ایران نیز حجتالاسلام رئیسی با نگاه ویژه به توسعه سیاست خارجی ایران با همسایگان و کشورهای آسیایی حداقل برای 4 سال دیگر در رأس دولت حضور دارند. این دوره اشتراک را میتوان طلاییترین بازه برای توسعه روابط ایران و ازبکستان در نظر گرفت که پایههای معماری روابط بلندمدت دو کشور در آن تحکیم و تثبیت شوند، به نحوی که دولتهای بعدی صرف نظر از هر رویکردی تقویت روابط متقابلاً سودمند دو کشور را در دستور کار قرار داده و نتوانند از آن صرفنظر کنند. چنین روندی در صورت موفقیت میتواند به یک الگو برای توسعه روابط ایران با دیگر کشورهای آسیای مرکزی نیز تبدیل شود.
امید رحیمی/کارشناس مسائل آسیای مرکزی
عضو هیات تحریریه ترکمننیوز
نظر شما چیست ؟