ترکمن نیوز – یاشار نیازی: «شاه غربت» عارف قزاق یکی دیگر از ستارگان درخشان علم و فرهنگ ترک زبان است که در آق توقای شهرستان مراوه تپه در جوار مخدومقلی فراغی آرمیده است.
به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی ترکمن؛ شاه غربت یکی از عارفان بزرگ قزاق و استاد مخدومقلی فراغی است که مقبره این بزرگوار نیز همراه با دخترش در روستای آق توقای شهرستان مراوه تپه و کمی با فاصله از آرامگاه شاعر نامی ترکمن قرار دارد.
به گفته محقق گرانقدر ترکمن محمود عطاگزلی، دولت محمد آزادی (قارری ملّا) دو همسر، یکی ترکمن و دیگری قزاق داشته است. نام همسر قزاق وی معلوم نیست، اما نام همسر ترکمن وی، «اوراز گُل» بوده است.
در شجره‌ای که در آلبوم «مخدومقلی و دؤره‌دیجی‌لیگی» (مخدومقلی و آفرینش ادبی وی) اثر اوراز یازیمۏف به سال ۱۹۹۲ م. نگارش یافته اینگونه آمده است: از همسر ترکمن، شش پسر به نامهای: قۇلجا (=گویده)، قاهرقلی، سید، مخدومقلی. محمدصفا و عبدالله و سه دختر به نامهای: زبیده، خُرما و اورازگل به دنیا آمده‌اند.
از همسر قزاق‌اش، دو پسر داشته است: چاقی و یاری (آخرین پسر وی)(۱) .
قارا ایشان می‌گوید که همسر قزاق دولت محمد، احتمالا دختر شاه غربت باشد(۲) .
اگر این احتمال درست باشد، پس شاه غربت، قزاق بوده است. در روایت «من حَجا قۏوۇشدیم» (من به حج واصل گشتم) آمده است:
«درویشی به نام شاه غربت که عازم حج بوده، به روستای قارری ملّا آمده است. او با قارری ملّا همصحبت می‌شود و وقتی به علم و دانش وی واقف می‌شود، می‌گوید: من به حج نخواهم رفت، چرا که در این روستا حاجی شدم». بدینگونه، پس از آن، روستای محل زندگی قارری ملا. حاجی قۏوشان نام گرفت»(۳) .
شاه غربت بسیار مورد احترام دولت محمد بوده است. بر اساس روایات وی بین مخدومقلی و دولت محمد آرامیده است.
اگر این روایت که: دختر شاه غربت همسر دوم دولت محمد بوده، درست باشد، پس شاه غربت، قزاق بوده است.
همانطور که می‌دانیم ارتباط بین ترکمنها و قزاقها از قدیم الایام، بسیار صمیمی بوده است و ازدواجهای صورت گرفته در بین این دو ملت نیز، حاکی از آن است.
همسر گؤزلی آتا نیز به نام «آق سۇلۇو»، قزاق بوده است.
نگاهی به زندگی قزاق‌های ایرانی
نزدیک به ۱۵۰۰ خانوار قزاق با جمعیتی حدود ۶ تا ۸ هزار نفر در شهرها و روستاهای استان گلستان به‌ویژه گرگان ساکن هستند که حضور آنها ارتباط تنگاتنگی بین ایران و کشور قزاقستان ایجاد کرده است. قزاق‌های مسلمان از سال ۱۳۱۳ به جهت درگیری بلشویک‌ها و منشویک‌ها و آزار و اذیت‌ها، با تحمل مشقت وارد ایران شدند و نواحی جنوبی دریای خزر را برای زندگی انتخاب کردند.
قزاق‌های ساکن ایران ابتدا در مناطق ترکمن‌نشین این منطقه سکونت کردند و به مرور زمان در شهرهای گنبدکاووس، گرگان و بندرترکمن پراکنده شدند و محله‌های خاصی برای خود ایجاد کردند. نسل اول قزاق‌های ساکن گلستان به مشاغلی همچون کشاورزی، باربری، آهنگری و رانندگی کامیون مشغول بودند، اما با گذشت زمان نسل‌های بعدی به تحصیل پرداختند و اکنون علاوه بر فعالیت‌های تجاری، تعداد قابل توجهی از آنها حتی در اداره‌های بخش دولتی و خصوصی مشغول فعالیت هستند.
هموطنان قزاق از سوی همجواران خود بیشتر به عنوان مردمانی فعال و باهوش معرفی می‌شوند. قزاقها با این‌که تعدادشان کم است، اما با هم بسیار نزدیک هستند و به همکاری با هم اهمیت می‌دهند. آنها زبان و آداب خاص خود را دارند و دارای هویت و ذوق هنری هستند، این مساله از اغذیه خاص و لباس‌های آنها مشخص است.
درباره زبان قزاقی نیز گفته می‌شود این زبان به گروه «قبچاق-نوغای» از زبان‌های ترکی تعلق دارد که یکدست و بدون لهجه است. براساس تحقیقی که در این زمینه انجام شده، الفبای این قوم در روزگاران پیشین براساس خط عربی ساخته شد. آنها پس از مدتی از الفبای لاتین استفاده کردند و هم اینک از الفبایی مطابق الگوی سیریل استفاده می‌کنند. قزاقها که مردم بومی جمهوری قزاقستان هستند اکنون در ازبکستان، روسیه و ترکمنستان به صورت جمعی زندگی می‌کنند.
زندگینامه شاه غربت
در بخش‌هایی از این نامه زندگی شاه غربت و دخترش این‌طور آورده شده است: شاه غربت یکی از علمای بزرگ قزاق و استاد مختوم‌قلی فراغی است که مقبره‌اش در مجاورت آرامگاه مختوم‌قلی قرار دارد. شاه غربت که یکی از علمای بزرگ اسلام بوده در مدرسه خود شاگردان زیادی را تربیت کرده که یکی از آنها مختوم‌قلی فراغی است. بر اساس آنچه در این نامه آمده است، مختوم‌قلی در ۲ سالگی مادرش را از دست می‌دهد و او زیر نظر دختر شاه غربت که با پدرش ازدواج کرده بود، بزرگ می‌شود. بعد از پایان دوره ابتدایی، شاه غربت مختوم را برای ادامه تحصیل به خیوه می‌فرستد و تمام هزینه‌های تحصیل او را پرداخت می‌کند.
نامه کنسولگری قزاقستان
کنسولگری قزاقستان می‌نویسد: این محدوده به عنوان میراث مشترک اقوام ترکمن و فارس و قزاق می‌تواند محلی برای اشتراک‌های فرهنگی ۳ کشور باشد. مقبره شاه غربت و دخترش تا امروز از دید متولیان مغفول مانده و نسل امروز با آن آشنایی ندارد. بلافاصله با ارسال این نامه جمع‌آوری مستندات درباره زندگی شاه غربت و دخترش و وابستگی آنها به مختوم‌قلی آغاز می‌شود.
تقاضا برای ارسال مستندات
مسئول دفتر ثبت آثار اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان می‌گوید: بازدیدهای میدانی از محل انجام شده است. ما در خواست کردیم تا مستندات تاریخی از آنچه مطرح شده را در اختیار ما بگذارند. «مقداد موسوی» ادامه می‌دهد: متاسفانه بنایی که به عنوان آرامگاه این ۲ شخصیت وجود دارد بنایی تازه‌ساز است و دارای ارزش‌های ویژه معماری نیست تا بتوان آن را به عنوان بنایی شاخص ثبت کرد، اما آنچه باید به ثبت ملی برسد شخصیت شاه غربت به عنوان یک میراث معنوی است. سرکنسول قزاقستان فردی را به عنوان مطلع و دارنده مستندات به ما معرفی کرده که متاسفانه پس از نخستین نشست هنوز مستندی به ما ارائه نداده است. وی می‌گوید: البته بخشی از مستندها را می‌توان در داستان‌های شفاهی قزاق‌های منطقه پیدا کرد.
در مشورت ما با یونسکو گفته شد که در صورت رضایت کشور قزاقستان، شاه غربت می‌تواند در ایران به ثبت ملی برسد. ما نامه تایید را هم دریافت کردیم. اگر مرزهای سیاسی امروز را در نظر نگیریم به هر حال شاه غربت بخشی از میراث ایران فرهنگی است، اما معتقدیم از آنجا که قزاقها شهروندان ما در کشور و استان گلستان هستند، میراث آنها باید در کشور به ثبت ملی برسد. این ثبت ملی زمینه مشارکت‌های فرهنگی کشورهای قزاقستان، ترکمنستان و ایران را بیشتر خواهد کرد.
موسوی ادامه می‌دهد: البته آق‌بند که معماری دستکند دارد نیز یکی دیگر از مکان‌هایی است که در حال تهیه پرونده ثبتی آن هستیم. این میراث از نظر معماری برای ثبت، کامل و بدون اشکال است، اما موضوع این است که متعلق به قزاقها یا ترکمن‌هاست که البته در هر ۲ صورت باز هم یکی از میراث ارزشمند گلستان محسوب می‌شود. این مسئول می‌گوید: هر پرونده ثبتی باید مستندات کاملی داشته باشد، چراکه نیازمند دفاع کامل در شورای ثبت سازمان میراث فرهنگی است. ثبت شاه غربت هم یکی از پرونده‌های اولویت‌دار ماست که در نخستین جلسه شورای ثبت اداره کل در مورد چگونگی ثبت آن تصمیم‌گیری می‌شود. برخی کارشناسان میراث فرهنگی استان می‌گویند نبود مستندات در متون و کتاب‌های تاریخی از شخصیتی مانند شاه غربت، تکمیل پرونده ثبت را دشوار می‌کند، اما این به معنای غیر ممکن بودن نیست.
برهمین اساس هم مستندات ثبت مقبره این عارف قزاق در گلستان برای ثبت ملی در دست اقدام است. در این رابطه ۷ اسفند ۹۷ نامهای از سوی سرکنسول قزاقستان در ایران به دفتر نمایندگی امور خارجه گرگان ارسال شد که از تدفین شاه غربت و دخترش در حوالی آرامگاه مختوم‌قلی فراغی خبر می‌داد. این نامه همراه با درخواست ثبت این اثر معنوی به عنوان میراث مشترک ایران، ترکمنستان و قزاقستان از سوی وزارت امور خارجه به اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان ارسال شد.
منابع:
۱-آلبوم «مخدومقلی و دؤره‌دیجی‌لیگی» (مخدومقلی و آفرینش ادبی وی) اثر اوراز یازیمۏف به سال ۱۹۹۲ م. به نقل از مختومقلی‌نینگ کامل دیوانی، مراددوردی قاضی، انتشارات گل نشر مشهد، پاییز ۱۳۸۳ ش. ص ۵۰.
۲- مخدومقلی‌نینگ نبره‌لری، راوی: قاراایشان فرزند آتاایشان. به سال ۱۹۸۷ م. گنجینه دست‌نوشته‌ها. شماره ۱۵۲۱، اینستیتوت دست‌نوشته‌های ملی TYA ، به نقل از: مخدومقلی حقینداقی روایت‌لار، خدمات نشر دولتی ترکمن، عشق آباد، ۲۰۱۴ م. ص ۱۳۹.
۳-«من حَجا قۏوۇشدیم»، راویت نگارش یافته توسط: د. نورعلی‌یف. به تاریخ آگوست ۱۹۵۷ م. گنجینه دست‌نوشته‌ها. شماره ۱۶۱۳، اینستیتوت دست‌نوشته‌های ملی TYA ، به نقل از: مخدومقلی حقینداقی روایت‌لار، خدمات نشر دولتی ترکمن، عشق آباد، ۲۰۱۴ م. ص ۱۰.
4- روزنامه همشهری
نظر شما چیست ؟