اهمیت ماه مبارک رمضان نزد ترکمن‌ها/آیین یارمضان در فهرست آثار ناملموس میراث فرهنگی

ترکمن‌ها نهمین ماه از سال هجری قمری را (اورازا آیی) ماه رمضان می‌نامند و چندین روز پیش از فرارسیدن این ماه مبارک خودشان را برای برگزاری مناسک و آداب فرهنگی و دینی ماه رمضان مهیا می‌سازند.

ترکمن‌ها شاخه‌ای بزرگ از نژاد ترک هستند که نسبشان به یافث نبی (ع) یکی از فرزندان حضرت نوح (ع) می‌رسد.

ترکمن‌ها با آثار و سنگ‌نوشته‌های ملموس و ثبت شده تاریخی 6500 ساله دارند (کتاب تاریخ ترکمنستان) و طبق برخی منابع و بررسی تاریخ ناملموس، آثار باستانی و تاریخ اسطوره‌ای حدود ۱۳ تا ۲۰ هزار سال تخمین زده می‌شود که با توجه به این پیشینه تاریخی بزرگ فرهنگی بسیار غنی دارند.

ماه رمضان نزد ترکمن‌ها از جایگاه ویژه‌‌ای برخوردار است و با فرارسیدن این ماه مبارک شور و شوق خاصی از کودکان تا بزرگسالان مشهود است.

خانواده‌ها روزها قبل‌تر فرارسیدن ماه رمضان را زمزمه می‌کنند و از منازل خود تا مساجد محلات را برای این ماه آماده می‌سازند.

 

آی گؤرمک (رؤیت ماه)

ترکمن‌ها اعتقاد دارند هرکس هلال ماه را زودتر رویت کند ثواب بیشتری دارد و در روز‌های آغازین ماه مبارک رمضان غروب در روستاهای روی تپه‌ای بلندتر و در شهر روی پشت بام‌ها برای دیدن هلال ماه جمع می‌شوند و هرکس زودتر هلال ماه را که دید با صدای بلند فریاد می‌زند (آی گؤریندی هاووو) و اعلام می‌کند ماه رویت شده است و با دیدن ماه ۳ بار دست خودرا به سمت ماه دراز می‌کنند و بر پیشانی خود می‌سایند و زمزمه می‌کنند (گلجک ییلا خدای یتیرسین) یعنی دیدن این ماه را خداوند سال آینده هم قسمت کند.

 

نماز تراویح و ختم قرآن

از مناسک پر اهمیت و سنت‌های ترکمن‌ها در ایام ماه مبارک رمضان برپایی نماز جماعت است که از آغازین شب ماه مبارک رمضان تا ۳۰ شب ادامه دارد و هر شب ۲۰ رکعت نماز تراویح برپا می‌شود و در برخی مساجد نیز طی ۷ الی ۱۰ شب نماز عشاء و ختم قرآن برپا می‌شود.

نماز جماعت شب‌های ماه مبارک رمضان در جای جای ترکمنصحرا دیدنی است و جمعیت عظیمی متشکل از کودک و نوجوان و بزرگسال در صفوف فشرده شانه به شانه هم نماز برپا می‌کنند و گاه در مساجد جا نشده در محوطه مساجد و نیز در خیابان‌های مشرف به مسجد نماز اقامه می‌شود.

آغیز آچار (افطاری)

از دیگر رسوم جالب ایام ماه مبارک رمضان نیت برای روزه‌داری است که از (سلالیک) بعد از صرف سحری و قبل از نماز صبح شروع می‌شود تا وقت غروب آفتاب که معمولا موذن از مساجد با گفتن «آغیز آچار بولدی هاووو» وقت افطار را به روزه‌داران اعلام می‌کند که پیش از آن همه خودرا به منازلشان یا مساجد می‌رسانند تا آماده افطاری شوند و معمولا در این ساعات محلات در روستا و شهرهای ترکمن‌نشین بسیار خلوت می‌شود و اعتقاد برآن است که بلافاصله باید با اعلام (آغیز آچار) افطار کرد و پس از آن آماده نماز شد.

 

یاراشدیرماق (آشتی کنان)

مراسم آشتی کنان از رسوم حسنه پیش از ایام ماه مبارک رمضان است و ترکمن‌ها اعتقاد دارند قهر و کینه روزه را باطل می‌کند و سعی می‌کنند در بین اقوام خود اگر کدورت و قهری باشد با آشتی دادن آنها در ثواب روزه شریک شوند.

 

پخت و توزیع چاواتی، قوقین، پوسسیق

از جمله رسوم ایام ماه مبارک رمضان پخت نوعی نان است که در اندازه‌های کوچک به صورت گرد و یا سه گوش است و آنرا در محلات توزیع می‌کنند و برای مساجد محل نیز ارسال می‌کنند تا در وقت افطار روزه‌داران بخورند.

ترکمنصحرا جمعیتی بالغ بر حدود ۳ میلیون نفر دارد که از شهرستان‌های کرانه دریای خزر تا روستاهای بخش مرزی حاشیه رودخانه اترک، گرگانرود و بخش بزرگی از خراسان شمالی را شامل می‌شود و شهر تاریخی گنبدکاووس مرکز ترکمنصحرا به شمار می‌رود.

آیین یارمضان

«یارمضان» یکی از رسوم ترکمن‌ها است که تاریخی ۹۰۰ ساله دارد و «حکیم سلیمان آتا باقرغانی» (قدس سره) یکی از بزرگان «طایفه آتا» برای اولین بار بنیان گذاشته شده است.

در شب چهاردهم که ماه مبارک رمضان به نیمه رسیده است ترکمن‌ها این آیین را پس از نماز تراویح در دسته‌های کوچک و بزرگ برای جمع آوری کمک به مستمندان و نیازمندان محلات شروع می‌کنند.

در این مراسم گروهی جمع می‌شوند و یک نفر را که به اذکار و اشعار یارمضان وارد است و صدای خوبی نیز دارد انتخاب می‌کنند.

ابتدا از خانه‌ها و محلات خود شروع کرده و بعد از آن به منازل محلات دیگر مراجعه می‌کنند و با خواندن اذکار یارمضان هدایا و کمک‌های مردمی از قبیل نان، شکر، برنج، گندم، آرد، پول نقد و … جمع آوری می‌کنند.

جالب اینجاست که این مراسم از طرف تمامی خانه‌های ترکمن‌ها استقبال می‌شود و برای شریک شدن در این امر خیر روزها قبل‌تر هدایا و خیرات خود را مهیا می‌سازند و درب منزل تمامی ترکمن‌ها در این شب باز است و جلو در و حیاط منزلشان انتظار می‌کشند تا گروه‌های اجرای مراسم یارمضان برسند و با اذکار و دعاهایی که قرائت می‌کنند، خیر و برکت به خانه‌ها و خانواده‌هایشان برسد.

گروه‌های اجرای یارمضان در این شب به یادماندنی با خواندن اذکار و اشعار دینی، دعاهای خیر و آللاو (الله هو) گویان فضای معنوی و پرنشاطی به محلات ترکمن‌نشین می‌بخشند.

آیین یارمضان یکی از رسوم تاریخی به جا مانده از صده‌ی (۵۰۰ هـ. ق) است که در تاریخ ۹ اسفندماه ۱۳۹۶ همراه با ۷ اثر دیگر به شماره ملی (۱۵۵۲) در فهرست آثار میراث فرهنگی ناملموس ترکمن استان گلستان قرار گرفت.

فایل صوتی قرائت اذکار (اشعار) آیین یارمضان
قاری: ملا محمد مرادپور

متن نخستین اذکار و اشعار آیین یارمضان که توسط «حکیم سلیمان آتا باقرغانی» (قدس سره) بنیان گذاشته شده است.

در آخر هر بیت جماعت با (آللاوو) الله هو که معنی آمین گفتن را می‌رساند پاسخ می‌گویند.

۱
السلامُ عَلیکُم یا شَهْرِ رمضان،
و علیکُمُ السَّلام نورِ قُرآن کلام،
مغربدان مشرق تۇرۇر قۇتلۇغ مدام،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۲
اَوّلی آدم آتا حَوّا انه،
شیثِ نَبی نوحِ نَبی موُسیٰ ینه،
بۇ مۇنچا پیغمبرلار اؤتدی بارچا،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۳
اۏل اوَّل آتامیزنی حَق یاراتدی،
تۏپراقدان صورت قیلیب جان تبرَتدی،
اۏل جان بیرلن نماز اوقیب روزه تۇتدی،
روزه‌نگیز قبول بولسون یا رمضان.

۴
ابراهیم اسماعیلنی قیلدی قُربان،
اؤلۆمگه حیله قیلدی حکیم لُقمان،
بۏیۇن سۇنۇب فرمانی‌غا بردی‌لر جان،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۵
ابراهیمنی نمرود توتوب آتدی اوتغا،
آنداغ اوتغا بیل باغلابان تۇردی حقغا،
تۆنی-گۆنی روزه تۇتۇب یاراتغانغا،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۶
بیر درختدان گأمی چاپغان نوح پیغمبر،
ابوبکر، عُمَر، عُثمان، عَلی حَیدر،
پیغمبر یارانلاری بو تؤرت سرور،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۷
یازمیش ــ یونُس دریا ایچره یوتدی بالیق،
خوش قدرتلی خلاص ایتدی ایذیم خالق،
بو روزه معجزاتی کؤپ، خلایق،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۸
ایّوب اَردی قۇرْت رنجیگا صبر قیلغان،
یوسف اَردی قۇدۇق ایچره تۆن-گۆن قالغان،
یونُس اَردی دریا ایچره بالیق یوتغان،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۹
بلال اَردی اَرته قۏپۇب نعره اۇرغان،
ابوبکر راستلیق اۆچین اۏنگا گَلگن،
نوشیروان عادِل اۏل ــ محمود سلطان،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۰
تراویح آریق رسول سنّتی دیر،
کیم قیلسا یَقین بیلگیل اُمّتی دیر،
حقدان عطا فضل [وُ] کرم مِنّتی دیر،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۱
فاطمه رسول قیزی، علی جُفتینی،
تیلأب آلمیش قیامتدا اُمّتینی،
اۇچماخ ایچره قیلمیش وعده خلعتینی،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۲
بو روزه نیچه تۇرسا بیر آی تۇرغای،
گؤرۆنگ کیم حق نۇرۇدان تمام تۏلغای،
تیلَک‌لر بو آیلاردا قبول بۏلغای،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۳
اوشبو آیدا جنّت قاپوغی هیچ یاپیلماس،
بو آیدا اؤلگَن قۇللار تاموغ گؤرمس،
اوشبو آی تۆکَنگۆنچه شیطان یؤرمس،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۴
گۆنلرده یاخشی گۆنلر ــ روزه گۆنی،
تۆنلرده یاخشی تۆنلر ــ قَدر تۆنی،
اۆنلرده یاخشی اۆنلر قرآن اۆنی،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۵
بو روزه اۏتۇز گۆنی مِهمان تۇرۇر،
روزه‌نی ییگَن قۇللار حَیوان تۇرۇر،
گَیگَنی دوزَخ ایچره اۏتدان تۇرۇر،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۶
مهمان گیلیب آغزین آچسا سانسیز ثواب،
ایچۆرگَی‌لر اوچماخ ایچره تۆرلۆک شراب،
حۇرلار اۏنگا قارشو گیلیب قیلۇر طواف،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۷
یا رمضان آیتا گیلدیک بۇ بایلارغا،
کیم یتدی، کیم یتمه‌دی بۇ آیلارغا،
گیرگَی سیز گوهر آتلیق سرایلارغا،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۸
یتی یاشار نارسیده روزه تۇتار،
ثوابی عرشی-کُرسی، لوحدان آشار،
روزه‌دارنی باشیغا دُرّلار ساچار،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۱۹
گل ایمدی حق قۇللاری روزه تۇتۇنگ،
بدعت ایشنی تاشلاب ایمدی بۇیرۇق تۇتۇنگ،
رسول الله امری بیرلن تن جان تۇتۇنگ،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۲۰
بیز گیلیبمیز خوشلوق بیرله، برینگ بیزگه،
دعا قیلیب بو یارانلار قایتسون اؤیگه،
گلینگ دوستلار زکوة برینگ روزه‌نگیزغا،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۲۱
رسول راضی بۏلسا مَولام بیل راضی دیر،
تانگلا محشر گۆنلرینده اۏل قاضی دیر،
مُنافق، مُشرکلردن ناراضی دیر،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

۲۲
روزه‌نی صفت قیلدی قول سلیمان،
آیتسون دیییب امر قیلدی ایذیم سبحان،
جمله‌نی یارلیقاغای قادر اَوغان،
محمد اُمَّتیغا یا رمضان.

منابع:

دیوان حكمت، حكیم سلیمان آتا باقیرغانی، به كوشش محمود عطاگزلی،