از بیدارباش تا شبخوان‌

روزنامه ابتکار نوشت: سابقه موسیقی رمضان به سال‌های بسیار دور برمی‌گردد. زمانی که هنوز ساعتی وجود نداشت و مردم از طریق نوای ساز و دهل از هنگامه سحر و افطار مطلع می‌شدند. این رسم یعنی رسم نقاره‌زنی برای رویت هلال در ایران به پیش از اسلام برمی‌گردد. ایرانی‌ها ابتدای هر ماه نقاره می‌زدند تا رسیدن ماه تازه را به یکدیگر خبر بدهند، اما پس از اسلام این رسم به گونه‌ای دیگر ادامه پیدا کرد. چاووش‌خوان‌ها با آوازشان آمدن ماه رمضان را نوید می‌دادند. ایرانیان مسلمان در گذشته یک تا سه روز پیش از رویت هلال ماه رمضان به پیشواز این ماه می‌رفتند و به همین دلیل، یک ساعت به اذان صبح مانده به بام خانه خود می‌رفتند، اذان می‌گفتند و مردم را به صلوات فرستادن، دعوت می‌کردند. این‌گونه آوازها و چاووش‌خوانی‌ها اغلب در چهارگاه اجرا می‌شد. بعدها سحرخوان‌ها، علاوه بر آواز، نقاره هم می‌نواختند. مناجات‌خوانی، اذان‌ گفتن و دعا خواندن بخش‌های دیگری بود که به ‌وقت سحر، یکی پس از دیگری اجرا می‌شد. سحرخوان‌ها تا نزدیک اذان به خواندن ادامه می‌دادند و سپس هنگامی که وقت اذان نزدیک می‌شد، ابیاتی را می‌خواندند که پایان هر بیت آن با یک صلوات همراه بود. همین‌طور سه روز آخر ماه رمضان «الوداع‌خوانی» می‌کردند و به استقبال ماه شوال می‌رفتند. این رسم تا حدود 50 سال پیش ادامه داشت تا اینکه همزمان با دوران پهلوی اول، نقاره‌زنی ممنوع شد و تقریبا این رسم هم کمرنگ شد.
کلام حافظ و خواجه‌عبدالله و نوای رمضانی
موسیقی این ماه در واقع بخش مهم و قابل توجهی از موسیقی مذهبی و آیینی ایران را به خود اختصاص داده و بیشتر در قالب نغمه‌های آوازی در طول این ماه و در خانه‌ها و مساجد اجرا می‌شود. برخی از گونه‌های موسیقی ماه رمضان هنوز هم در آیین‌های این ماه در گوشه و کنار کشورمان اجرا می‌شوند، گونه‌هایی نظیر مناجات، صوت قرآن، نوحه‌خوانی، منقبت‌خوانی، نعت‌خوانی، روضه‌خوانی، مناقب‌خوانی، ذکرخوانی، ادعیه‌خوانی، صبح‌خوانی، آوازهای شامگاهی و…
مناجات‌ها در این ماه بیشتر در دستگاه مثنوی اجرا و به گونه افشاری خوانده می‌شوند. مناجات‌ها بیشتر متعلق به خواجه عبدالله انصاری، غزلیات حافظ و مولانا هستند. افرادی صرفا شبخوان و بیدارباش هستند و اشعار مختلفی را برای آواز خود انتخاب می‌کنند، اشعاری مثل «اول دفتر به نام ایزد یکتا …». در بخش بیدارباش و شبخوانی صرفا مناجات خوانده نمی‌شود، ولی مناجات‌ و آنچه که حالت عرفانی و ملکوتی دارد بیشتر مثنوی است که افشاری خوانده می‌شود. اما در بررسی بیشتر اشعاری مثل «یا رب نظر لطف عطا کن …» یا «ای آنکه به ملک خویش پاینده تویی …»، همگی برمی‌گردند به دستگاه افشاری که گوشه‌های مختلفش را اجرا می‌کنند. البته در شیوه مناجات‌خوانی بین نواحی مختلف تفاوت‌هایی وجود دارد. در گذشته در موسیقی رمضان بیشتر از سازهای کوبه‌ای، سرنا و کرنا استفاده می‌شد، اما امروز از همه سازها در این گونه استفاده می‌شود.
موسیقی رمضان زنده است
هنوز هم کم‌ و بیش در گوشه‌هایی از کشور شاهد برگزاری سنتی موسیقی رمضان هستیم. به عنوان مثال «امامزاده زید» شهداد قدیمی‌ترین مکان نقاره‌نوازی در ایران است و از دوره صفوی تا امروز نقاره‌نوازی یا همان «نوبت‌نوازی» مرسوم است. البته این سنت موسیقیایی در نایین و حرم امام‌رضا(ع) و شاه‌چراغ(ع) شیراز و نواحی دیگر هم اجرا می‌شود. در شهر کرمان در گذشته دو نقطه نقاره‌نوازی وجود داشت اما بیش از 50 سال است که این رسم در این شهر از بین رفته است.
ترکمن‌ها نیز موسیقی ویژه خود را دارند. به گفته «طواق سعادتی»، یکی از بخشی‌های ترکمن، یکی از مشهورترین قطعاتی که همواره در ماه رمضان در میان ترکمن‌ها شنیده و اجرا می‌شود، قطعه «محمد رسول‌الله» است که شعر آن را مختوم‌قلی فراغی سروده‌ است. علاوه بر این، دو قطعه دیگر با عنوان «قرآن» و «گناه بندگان را ببخش» از دیگر نغماتی‌اند که ماه رمضان در میان ترکمن‌ها رواج دارند.
ماه رمضان برای مردم قشقایی هم ماه برکت و فراوانی نعمت است و برای تشکر از این نعمت‌ها به زبان موسیقایی با پروردگار خود صحبت می‌کنند. در این ماه، افرادی مردم را با صدای نقاره از خواب بیدار می‌کنند و بعد از اذان، افرادی که دارای صدایی زیبا هستند مردم را به مناجات با خدا دعوت می‌کنند، ضمن اینکه در این ماه در بیشتر اشعار به حضرت عباس(ع) متوسل می‌شوند.
مردم در ایل قشقایی نیز در ماه رمضان قرآن را ختم می‌کنند. از روزهای اول ماه رمضان، مردها و زن‌ها به ‌صورت گروهی و جداگانه در کنار یکدیگر جمع می‌شوند و همه با هم قرآن را می‌خوانند و بعد از پایان این مراسم به‌وسیله نی و نقاره، مناجات‌خوانی را آغاز می‌کنند. آن‌ها در روزهای اول این ماه مبارک از سازهایی مانند نقاره و دف استفاده می‌کنند، اما در روزهای آخر و همزمان با شب‌های قدر از ساز نی استفاده کرده و افرادی که دارای صدای خوبی هستند با این نوازندگان همکاری می‌کنند.
روزمرگی و فراموشی سنت‌ها
شاید یکی از مهم‌ترین مسائلی که با آن در حوزه مناجات‌ها روبه‌رو هستیم، میزان استقبال از آنها با توجه به سرعت و مشغله زندگی امروزه است. آیا هنوز هم عامه مردم به این مناجات‌خوانی‌ها توجه دارند؟ برخی از مناجات‌ها ملکه ذهن افراد شده است، مثل ربنای شجریان. سحرخوان‌ها هم در همین دستگاه‌ها می‌خوانند و علت، نقش بسته شدن این دستگاه‌ها در ذهن مردم است.
از سوی دیگر امروزه به دلیل آشنایی جوانان با موسیقی، مناجات‌ها نیز منطبق با دستگاه‌های موسیقی خوانده می‌شود. درنتیجه مناجات‌ها از شکل محلی خود خارج می‌شوند و شکل و شمایلی کلاسیک به خود می‌گیرند. شاید این نوع خواندن اصولی‌تر باشد و از نظر قواعد موسیقیایی تکنیکی‌تر باشد اما این‌گونه مناجات‌خوانی دیگر شکل بومی خود را از دست داده است و مردم در رابطه با این نوع مناجات‌ها با آنچه در ذهن دارند اختلافاتی را مشاهده می‌کنند و شاید دچار نوعی دوگانگی شوند.
اما با نگاهی اجمالی به موسیقی رمضان و اجرا شدن آن به شکل سنتی؛ آنچه امروزه مشهود است این است که این انواع موسیقی کم‌کم رو به فراموشی می‌رود و این امر در کشورهای در حال توسعه ازجمله ایران اجتناب‌ناپذیر است. البته به‌جای این فراموش‌شده‌ها فرهنگ و هنر دیگری جایگزین می‌شود، اما واقعیت این است که چنین چیزی جزو تاریخ است و آن را گریزی نیست.