آیا سرنوشت دریاچه آرال در انتظار دریای خزر است؟

به گزارش پایگاه خبری تحلیلی ترکمن،  رود اورال از طریق خاک فدراسیون روسیه و قزاقستان به دریای خزر می رسد. این رودخانه که از سر کوه ناژیمتائو در باشقورتستان سرچشمه می گیرد، 2543 کیلومتر از مناطق چلیابینسک و اورنبورگ روسیه و منطقه آتیراو قزاقستان می گذرد. رود اورال سومین رود بزرگ اروپاست.

از نیمه دوم دهه 1980، کارشناسان شروع به هشدار درباره کاهش سطح آب در اورال کردند. از سال 2018، دوستداران محیط زیست اغلب از کلمه “فاجعه” در ارتباط با این هشدارها استفاده می کردند.

الکساندر چیبیلف، یکی از متخصصان محیط زیست جهان در رودخانه اورال، که در اورنبورگ روسیه زندگی  می کند، مطالعه این رودخانه را در دهه 1980 آغاز کرد و مقالات علمی زیادی در این زمینه منتشر کرده است. به گفته وی، کم عمق شدن اورال برای اولین بار در دهه 1970 مشاهده شد. این همزمان با شروع ساخت نیروگاه های برق آبی و در نتیجه ساخت مخازن بزرگ آب در بالادست است. تا به امروز، 19 سد و آب بند در حوضه اورال ساخته شده است. همه آنها در قلمرو فدراسیون روسیه، در مناطق اورنبورگ و چلیابینسک واقع شده اند. در مجموع، رودخانه اورال دارای 58 شاخه است. بزرگترین این شاخه ها ساکمارا، ایلک و چاگان هستند. از زمان ساخت آب بند ایریکلینسکی در اورال علیا، 80 درصد آب رودخانه از ساکمارا تامین شده است.

علاوه بر این، در دهه 1970، فعالیت شرکت های کشاورزی و صنعتی جدید در حوزه اورال تشدید شد. رشد مزارع سبزیجات، میوه و دام با نرخ رشد نسبتاً بالا مطابق با استانداردهای شوروی مستلزم استفاده بیشتر و بیشتر از آب بود. علاوه بر این، یک عامل مهم این است که آب رودخانه تحت تأثیر فراز و نشیب آب و هوای قاره ای و گرمایش جهانی در کل جهان قرار می گیرد.

دریای خزر که به اقیانوس ها و دریاها متصل نیست، سالانه 7 سانتی متر کوچکتر می شود و قسمت کم عمق شمالی در حال حاضر تنها 4 تا 6 متر عمق دارد. این قسمت از دریا سالیان متمادی منبع امرار معاش مردم ساحلی بود که ماهی و خاویار دریای خزر را شکار می کردند. این منطقه زیستگاه موجودات آبزی مانند بلوگا، ماهیان خاویاری، فوک خزری و دیگر ماهی ها و همچنین پرندگان مهاجری مانند فلامینگوهای صورتی بود. کم عمق شدن آب‌های شمال خزر خطر انقراض این اکوسیستم منحصربه‌فرد را که هم‌اکنون محل زندگی فوک‌های خزری در خطر انقراض است، به همراه دارد. این خطر در حال حاضر به دلیل آلودگی ناشی از استخراج نفت و تخلیه فاضلاب، بهره برداری بیش از حد و شکار غیرقانونی توسط مردم محلی که سعی در امرار معاش دارند، بالا است.

پروفسور فرانک وسلینگ، که تحقیقاتی در مورد تنوع زیستی دریایی در موزه طبیعت و مرکز تحقیقاتی Naturalis در لیدن، هلند انجام داده است، گفت که “بسیاری از مناطق مهم ماهیگیری در اطراف خزر شمالی ممکن است از بین برود” و تاکید می کند که اگر اقدامی صورت نگیرد، پیامدهای منفی بزرگی به خصوص برای جمعیت ساکن در این منطقه خواهد داشت.

بررسی های کارشناسی نشان می دهد که در صورت عدم انجام مطالعات لازم، تا پایان قرن جاری، دریای خزر ممکن است 9 تا 18 متر سقوط کند و 25 تا 30 درصد از مساحت خود را از دست بدهد.  کاهش سطح آب دریا نه تنها بر محیط زیست و اقتصاد کشورهای همسایه، بلکه بر وضعیت ژئوپلیتیکی نیز تأثیر مخربی خواهد داشت که به دلیل نامشخص بودن مرزهای دریایی، خطوط کشتیرانی و حقوق ماهیگیری در حال حاضر متشنج است. البته نادیده گرفتن این مشکل می تواند منجر به یک فاجعه زیست محیطی شود، مشابه آنچه از بنادر ارواح و دریای رو به مرگ آرال باقی مانده است.

روسیه و قزاقستان با هم به دنبال راه هایی برای بهبود وضعیت فاجعه بار رودخانه اورال هستند. اولین توافقنامه روسیه و قزاقستان در مورد استفاده مشترک و حفاظت از منابع طبیعی فرامرزی این کشور در سال 1992 به امضا رسید. بعداً یک کمیسیون بین دولتی نیز ایجاد شد.

همچنین در سال 2018، جلسه کمیسیون روسیه و قزاقستان برگزار شد که در آن جنبه‌های کار عملی زیست‌محیطی به تفصیل مورد بحث قرار گرفت. در ژوئن 2019، در مجمع بین المللی محیط زیست، تصمیمی برای ایجاد یک نهاد بین دولتی دوجانبه برای حفاظت از اورال گرفته شد. برنامه مفصلی برای احیای اکوسیستم اورال تدوین شده است که در چارچوب این برنامه برنامه اقدام مشخص و نقشه راه تصویب و کارگروهی تشکیل شده است.

تلاش‌های مشترک اخیر روسیه و قزاقستان نشان می‌دهد که شدت بحران زیست‌محیطی در اورال درک شده است، اما هنوز هیچ اقدام مشخصی برای رسیدگی به مشکلات مبرم انجام نشده است.

قاسیم ژومارت توکایف رئیس جمهور قزاقستان در سخنرانی خود در ششمین اجلاس سران خزر که در 29 ژوئن 2022 در عشق آباد پایتخت ترکمنستان برگزار شد، خواستار مشارکت در تلاش ها برای تهیه یک برنامه اقدام مشترک برای بهبود وضعیت رودخانه اورال شد.

توکایف در سخنرانی خود گفت: “ما موظف هستیم اقدامات مشترک و موثری برای نجات رودخانه اورال انجام دهیم، در غیر این صورت در آینده چیزی برای نجات وجود نخواهد داشت.  ما از همه طرف‌ها می‌خواهیم که به اقدامات بپیوندند و یک برنامه اقدام مشترک برای بهبود رودخانه اورال تهیه کنند.”

در نتیجه اقدام فوری و هماهنگ برای جبران زمان گرانبهای از دست رفته لازم است، مگر اینکه دریای خزر به سرنوشت دریای آرال برسد. در این راستا، مهم است که قزاقستان و روسیه اقداماتی را برای نجات رودخانه اورال که آب قابل توجهی به دریای خزر می دهد، با اطمینان از همکاری دوجانبه سودمند و مبتنی بر علمی که نه تنها منافع زیست محیطی، بلکه منافع اقتصادی آنها را در نظر می گیرد، اجرا کنند.