آشنایی با ساز دوتار و انواع آن

به گزارش پایگاه خبری و تحلیلی ترکمن‌؛  دوتار یکی از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است و همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، دارای دو سیم (تار) است. این ساز را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند و با ناخن، زخمه می‌زنند. این ساز را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند و با ناخن، زخمه می‌زنند.دوتار پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد و می‌توان آن را مادر تنبور و سه‌ تار محسوب کرد.

ساز دو تار چیست؟

دوتار یکی از سازهای زهی زخمه ای (مضرابی) است و دارای 2 سیم می باشد. در هنگام نواختن این ساز، معمولاً با ناخن به جای مضراب زخمه می زنند.

دوتار دارای شکمی گلابی شکل و دسته ای نسبتاً دراز است و 17 تا 20 دستان بر دسته آن بسته می شود. برخی از دوتارهای محلی در نواحی مختلف جنوب ایران فاقد دستان است. سطح روی شکم دوتار از جنس چوب است. تعداد سیم های این ساز 2 تا است و به همین علت به آن دوتار می گوند و تارهای آن به فاصله های مختلف کوک می شوند.طول دسته حدود 60 و مجموعاً تمام ساز حدود یک متر است.این باعث افتخار است که چنین سازی زادگاه ایرانی دارد. جلوه ظاهری این ساز ساده است. یک کاسه گلابی شکل چوبی با دسته ای باریک که پرده ها و سیم بر روی آن نصب شده است. اما اگر بخواهند آن را تزیین کنند قسمت دسته آن را با سنگ فیروزه یا استخوان شتر زیباتر می کنند. این کار بیشتر در استان خراسان انجام می شود. چوب استفاده شده برای ساخت این ساز، چوب درخت توت، گردو، زردآلو یا عناب است. در قسمت داخلی کاسه آن حفره هایی وجود دارد که تضمین کننده صدای ناب ساز می شود. در صورتی که این حفره ها در اثر رطوبت تغییر شکل دهند، صدای اولیه و با کیفیت از ساز به گوش نمی رسد.در گذشته های دور چوب این ساز را با روش هایی به شکل پوک در آورند تا صدای بهتری از آن به گوش برسد. یکی از این روش ها قرار دادن چوب ساز درون آهنگ بود.امروزه دو رشته سیم فلزی بر روی این ساز نصب می شود، اما در گذشته های دور از ابریشم برای ساخت سیم های آن استفاده می شد. همانطور که گفتیم این ساز دارای دو تار است. یکی از آن ها صدای بم تری دارد و دیگری به عنوان صدای زیر استفاده می شود.

تاریخچه ساز دوتار

قدمت ساز دوتار، چند هزار ساله می باشد. یکی از سازهای کهن در خاورمیانه و آسیای مرکزی ، دوتار میباشد که این ساز را می توان به عنوان مادر تنبور و سه تار شناخت.
ساختمان ساز دوتار

شکل ظاهری ساز دوتار به اینصورتست که شکمی به صورت گلابی دارد درحالیکه دارای دسته ای نسبتاً دراز میباشد و بر دسته آن حدود ۱۷ تا ۲۰ دستان بسته شده است. در نواحی مختلف جنوب ایران، بعضی از دوتارهای محلی، دستان ندارد. جنس سطح روی شکم دوتار از چوب می باشد. این ساز ۲ سیم دارد به همین خاطر، نام آن دوتار است و تارهایش به فاصله های مختلف کوک می شوند. دسته ی دوتار حدود ۶۰ سانتیمتر طول دارد و مجموعاً تمام ساز حدود یک متر طول دارد. در اجراهای رستاک در شمال خراسان و در موسیقی نواحی و محلی به خصوص در جنوب ایران از ساز دوتار استفاده میکنند. از نوازندگان مشهور خراسانی ساز دوتار می توان به محمد سلیمانی، قربان سلیمانی، ابراهیم شریف زاده، غلامحسین سمندری، غلامعلی پورعطایی، عبدالله سروراحمدی، عثمان محمدپرست و رمضان سلمانی اشاره کرد.

روش کوک کردن دوتار در فاصله چهـار یا پـنج میباشد که این روش در مناطق مختـلف کـمی با هـم متفاوت است. در ساختمان دوتار از دو نوع مختـلف چوب استـفاده شده است. با استفاده از چـوب درخت شاه توت، قسمت گـلابی شکـل آنرا ساخته اند و با استفاده از چوب زردآلو یا درخت گـردو، قسمت گـردنش را ساخته اند. طرز تهیه ی زه هـای این ساز در زمان قـدیم از روده حیوانات بود، در حالی که امروزه از طریق نایلون یا سیم های فولادی، آن را تـهـیه می کـنـند که در مقایسه با قبل هم از مقاومت بهتری برخوردار است و هـم ارزان تر است.

کوک های ساز دوتار

نوازنده ساز دوتار باتوجه به سلیقه اش ساز را کوک می کند و شروع به نواختن نت مورد نظرش میکند. با این که ساختار کلی دوتارهای موجود مشابه هم هستند ولی به عنوان مثال صدادهی دوتار قوچان در مقایسه با دوتار درگز متفاوت است. دوتار در شمال خراسان شامل دو کوک با نسبت چهارم و پنجم میباشد ، آهنگ های فارسی را در شمال خراسان با کوک پنجم اجرا می کنند. کوک چهارم را به نام کوک نوایی میشناسند درحالیکه نام کوک پنجم، کوک ترکی و کردی می باشد. آهنگ هایی که با کوک ترکی نواخته میشود شامل گرایلی، شاختایی، تجنیس، نالش، دوست محمد و غریب میباشد و با استفاده از کوک کردی می توان آهنگ های الله، مزار، درنا، لو، جعفر قلی را نواخت.
ثبت جهانی دوتار

در چهاردهمین اجلاس کمیته میراث بشری ناملموس یونسکو، هنر ساختن و نواختن دوتار در کلمبیا در لیست میراث جهانی ثبت شده است.

انواع مختلف ساز دو تار

ساز دوتار نیز مانند سایر سازها دارای انواع مختلفی است که هر کدام خصوصیات منحصر به فردی دارند و در ادامه سعی داریم انواع ساز دوتار را به صورت کامل شرح دهیم:

دو تار شمال خراسان:

عمدتا در دوتار شمال خراسان از ۱۲ دستان استفاده می شود. نوازنده این ساز در شمال خراسان را بخشی می نامند که هم کار نوازندگی و هم خوانندگی و داستان سرایی می کند. در شمال خراسان نیز این ساز همراه هیچ ساز دیگری نواخته نمی شود و تنها از آن در مجالس و جشن ها استفاده می شود.
دو تار شرق خراسان:

در مورد تعداد دستان یا پرده ها در دوتار شرق خراسان اخلاف نظر وجود دارد. در گذشته نیز از ۹ دستان استفاده می کردند و امروزه از ۱۳ تا ۱۷ دستان استفاده می کننند. به طور کلی ساز دوتار از سازهای مجلسی محسوب می شده که همراه با آن از دایره نیز استفاده می شده است.
دو تار ترکمن گلستان:

بهتر است بدانید که دوتار ترکمنی حدود ۱۳ دستان دارد و نوازندگان آن را بخشی یا باغشی می خوانند. از این ساز معمولا در محافل شادی و عروسی استفاده می شود. کمانچه ها که بدان قیجاق نیز گفته می شود یکی از سازهای اصلی منطقه ترکمن هستند که اغلب همراه با دوتار نواخته می شوند.
دو تار شرق مازندران:

به طور کلی نوازندگان شرق مازندران از ترکیب تکنیک های نوازندگی منطقه ترکمن و شرق خراسان برای نواختن ساز دوتار خود استفاده می کنند. حدود ۸ دستان بر روی این نوع دوتار وجود دارد و عمدتا در مجالس شادی و پایکوبی با ساز تنبک یا دایره همراه خواهد شد.

ساز کتول گلستان:

اغلب نوازندگان منطقه کتول از تکنیک های ساده شده مناطق ترکمن برای نواخته شدن دوتار خود استفاده می کنند. حدود ۱۱ دستان بر روی دوتار کتول گلستان قرار می گیرد و مانند انواع دیگر دوتار برای مجالس جشن و پایکوبی از آن استفاده می شود.
نوازندگان معروف دو تار

از جمله نوازندگان معروف خراسانی می توان به نظر محمد سلیمانی، قربان سلیمانی، ابراهیم شریف زاده، غلام حسین سمندری، غلامعلی پورعطایی، عبدالله سرور احمدی، رمضان سلمانی بردری و عثمان محمدپرست اشاره کرد.

منبع: تیتر برتر